Neolitik Anadolu yeniden okundu

Saygın bilim dergisi Science’ın 26 Haziran 2025 tarihli sayısında yayımlanan çalışma, bölgenin genetik, kültürel ve arkeolojik geçmişini çok disiplinli bir yöntemle ele alarak bilim dünyasında büyük yankı uyandırdı.

Neolitik yayılımın karmaşık dinamikleri çözüldü

ODTÜ’den Prof. Dr. Mehmet Somel liderliğinde yürütülen projede, Akdeniz Üniversitesi’nden Prof. Dr. Taner Korkut, Prof. Dr. Burçin Erdoğu, Arş. Gör. Dr. Uygar Ozan Usanmaz ve Dr. Yasin Cemre Derici, özellikle Tlos Antik Kenti sınırlarında yer alan Girmeler Höyüğü verileriyle çalışmaya katkı sağladı. Araştırma kapsamında Orta ve Batı Anadolu’daki 11 Neolitik yerleşimden elde edilen 30 yeni antik DNA örneği, önceki çalışmalardan derlenen 400’den fazla veriyle birlikte analiz edildi. Böylece erken Holosen dönemine ait genetik süreklilik ve değişim süreçleri detaylı biçimde incelendi.

Yerel avcı-toplayıcılarla tarımcı topluluklar arasında kaynaşma

Elde edilen bulgular, günümüzden yaklaşık 9 bin yıl önce Orta Anadolu’dan Batı Anadolu’ya gelen tarımcı toplulukların, bölgede yaşayan yerel avcı-toplayıcılarla hem kültürel hem biyolojik anlamda kaynaştığını gösterdi. Araştırma, bu etkileşimin bazı bölgelerde Neolitik yaşam biçimine hızlı geçişi tetiklediğini ortaya koyuyor.

Likya Bölgesinde ise farklı bir tablo göze çarpıyor: Yerel avcı-toplayıcı toplulukların, kültürel alışverişle Neolitik yaşam biçimini benimsediği ancak bu süreçte genetik kaynaşmanın sınırlı kaldığı belirlendi. Bu bulgu, bölgeler arasında değişken geçiş modellerinin varlığını gözler önüne seriyor.

Yapılan değerlendirmeler, Batı Anadolu’da ortaya çıkan ve hem yerel avcı-toplayıcı hem Orta Anadolu kökenli toplulukların birleşiminden oluşan genetik profilin daha sonra Ege üzerinden Avrupa’ya yayıldığını da ortaya koydu.

“Çömlek insan değildir” tezine güçlü genetik destek

Çalışmanın en dikkat çekici yönlerinden biri, kültürel benzerliklerin genetik yakınlıkla her zaman örtüşmediğini net biçimde göstermesi oldu. Batı Anadolu’daki mimari gelenekler, gömü pratikleri ve taş alet teknolojilerinin topluluk hareketlerinden ziyade fikir dolaşımıyla yayıldığı tespit edildi. Bu sonuç, arkeoloji literatüründe sık kullanılan “çömlek insan değildir” (pots ≠ people) yaklaşımının genetik açıdan desteklendiği sayılı örneklerden biri olarak kayda geçti.

Batı Anadolu bir geçiş koridoru değil, bir sentez alanı

Araştırma, Aktopraklık, Bademağacı, Ulucak ve Tlos/Girmeler gibi önemli Neolitik yerleşimlerden elde edilen verilerle, Batı Anadolu’nun yalnızca bir geçiş bölgesi olmadığını; özgün kültürel ve biyolojik sentezlerin oluştuğu bir merkez niteliği taşıdığını da kanıtladı. Bölgedeki Neolitikleşme süreci, dışarıdan gelen grupların etkisinin yanı sıra yerel toplulukların aktif katılımıyla şekillenen çok katmanlı bir gelişim olarak değerlendirildi.

Avrupa’ya uzanan çok boyutlu bir hikâye

Çalışma, tarımın Avrupa’ya yayılma sürecinin tek yönlü bir göç hareketinden ibaret olmadığını; yerel topluluk etkileşimleri, bölgesel adaptasyonlar ve kültürel iletişim ağlarının birlikte işlediği karmaşık bir süreç olduğunu açıkça ortaya koydu. Bu yönüyle araştırma, hem Anadolu arkeolojisi hem de Avrupa’nın ilk tarımcı toplumlarının kökenine ilişkin tartışmalara önemli katkılar sunuyor.

Girmeler Höyüğü’nün önemi

Tlos Antik Kenti’nin kuzeyinde bulunan Girmeler yerleşimi, iki karstik mağara ve bu mağaraların önünde oluşmuş höyük alanından oluşuyor. 2009 yılında başlatılan kazılar günümüze kadar kesintisiz sürdü. MÖ 14. bin yıla kadar uzanan yerleşim izleri, Girmeler’i Likya Bölgesi’nin en önemli prehistorik merkezlerinden biri haline getiriyor. Mezolitik, Neolitik ve Kalkolitik dönemlere ait tabakalarıyla dikkat çeken yerleşimde; üst katmanlarda ise Demir Çağı, Roma, Bizans ve Osmanlı dönemlerine ait buluntulara rastlanıyor.